YEREL YÖNETİNLERDE MACARİSTAN’I İNCELEDİK

Türkiye Muhtarlar Konfederasyonu Genel Başkanı Hüseyin Akdeniz, Genel Sekreter Sevim Özsoylu, Ege Muhtarlar Federasyonu Başkanı Ayşe Taylan ve Başkan yardımcısı İyigün Carlat ile birlikte, Ege Muhtarlar Federasyonumuzun yapmış olduğu proje kapsamında  15-21 Mayıs 2014 tarihleri arasında Macaristan’ın yerel yönetim birimlerini yerinde inceleme fırsatı bulduk. Totkomlos, Mako, Szeged ve Budapeşte’de çeşitli temaslarda bulunarak Köylerin, illerin,  kentlerin ve Başkent yönetiminin ve yine Belediye meclislerinin seçimlerini, işleyiş şekillerini iki ülke yerel yönetimlerini karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

Genel olarak Macaristan,  9.944.000 nüfusa ve 93 030 bin kilometrekare toprağa sahip bir ülkedir. Ülkenin en büyük kenti 1.9 milyon nüfusu ile başkent Budapeşte’dir. Ülkenin ekonomik sektörel birleşiminde sanayi  % 48, tarım % 12 ve hizmetler sektörü ise % 40 oranında yer tutmaktadır.

Macaristan Ulusal Meclis devletin en yüksek organıdır ve 199 üyesinin tamamı dört yılda bir yapılan seçimlerle belirlenir. Bakanlar kurulunun toplam sayısı 16’dır. Cumhurbaşkanı Ulusal Meclis tarafından seçilir.

Macaristan yerel yönetimleri, Başkent, İller, Kentler ve köylerden oluşuyor. 1 Başkent Belediyesi (Büyükşehir), 23 Başkent(Büyükşehir) ilçe Belediyesi, 19 il, 217 Kent Belediyesi ve Nüfusu binden az olan yerleşim yerlerinde kurulmuş bulunan 2913 köy Belediyesi ile toplamda 3173 Belediye bulunmaktadır.

MACARİSTAN’DA KÖY BELEDİYELERİ

Yerel Yönetimlerin son ayağını oluşturan Köy Belediyeleri, Türk Yerel Yönetimlerde Köy Muhtarlığını temsil eden birime eş değerdir. Bu yapı Macaristan yerel yönetiminde Belediye olarak tanımlanmaktadır. Macaristan genelinde nüfusu binin altında olan 2913 Köy Belediyesi bulunmaktadır.

Köy Belediye yetkisi özerk bir yapıya sahip olup diğer belediyelerin görev ve yetkileriyle aynı statüye dayanmaktadır.Nüfusu 10.000’den az olan yerlerde seçimler, liste halinde oylamaya sunulan adayların iki turlu ve çoğunluğa dayalı sistem içinde belirlenmesiyle gerçekleşmektedir. Nüfusu 300’e kadar olan yerlerde 3, 600’e kadar olan yerlerde 6, 1300’e kadar olan yerlerde 7, 3000’e kadar olan yerlerde 9, 5000’e kadar olan yerleşim yerlerinde 11 ve nüfusu 10 bine kadar olan yerlerde 13 temsilci seçilmektedir.

Belediyenin örgütsel yapısına bakacak olursak, belediye, Belediye Başkanı ve Belediye Meclisinden oluşan ikili bir yapıya sahiptir.Belediye başkanı, belediyenin siyasal ve yönetsel açıdan başıdır ve yerel politikaların yerine getirilmesinden sorumludur. Belediye başkanı, ikili yönetsel fonksiyonu vardır: Başkan, hem yerel hem de devletin yönetsel görevlerini yerine getirir. Belediye meclisini de belediye başkanı temsil eder. Belediye başkanı dört yılda bir doğrudan doğruya halk tarafından seçilir. Belediye meclisi ayrıca belediye başkanının teklifi üzerine, üyeleri arasından,gizli oyla bir Başkan Vekili seçer. Başkan vekili, belediye başkanının yönetimi altında görevlerini yerine getirir.

En alt kademede kalan Köy Belediyeleri, kentsel planlama, çevrenin korunması, konut, kanal, su ve yol gibi alt yapı hizmetlerinin yapılması, yolcu taşımacılığı, itfaiye, çöplerin toplanması, merkezi kamu güçlerine yardım edilerek kamu düzeninin sağlanması, temel sağlık ve eğitim işlerinin yürütülmesi ile görevlidir.

Belediyelerde Noter unvanını taşıyan bir görevli bulunmaktadır. Noter, belediye başkanının ve belediye meclisinin ofisinin başıdır ve belediyenin fonksiyonlarıyla ilgili görevlerin yerine getirilmesini gözetir. Noter, kanunun gerektirdiği niteliklere sahip kimseler arasından belediye meclisince atanır. Yerel hizmet aygıtının genel sorumluluğu verilmiş olan bu görevli, başkanın emri altında çalışmak ile yükümlüdür. Ama aynı zamanda genel olarak devlet işlerinin izlenmesi söz konusu olduğunda bağımsız bir otorite olarak öne çıkmaktadır.Köy Belediyesi Meclisince alınan kararların yasaya uygunluğu belediye meclisi tarafından bağımsız olarak atanan Noter aracılığı ile denetlenmektedir.  Mali denetim Sayıştay tarafından yapılmaktadır. Diğer bir denetim ise yargı denetimidir.

Belediye Meclisi, belediyelerin karar organıdır. Belediyelerin işleyişinde en önemli role sahiptir. Yerel yönetimin görev ve yetkilerinin sorumluluğu meclise verilmiştir, mecliste bunların bir kısmını komitelere, bir kısmını da belediye başkanına devredebilir. Yılda en az altı defa olmak üzere toplanır. Meclise belediye başkanı başkanlık eder. Belediye başkanı toplantı çağrısında bulunur ve toplantıya başkanlık eder. Belediye meclisinin toplantıları halka açıktır. Kararlar açık oy ve basit çoğunluk ile alınır.

Merkezi yönetimden aktarılan paylar, yerel yönetimlerin en önemli gelir kalemidir.  Bu paylardan ilki merkezi yönetimin yerel yönetimlerle paylaştığı vergi gelirleridir. Bunlar, gelir vergisi ve motorlu taşıtlar vergisidir. Her iki verginin de kontrolü ve yönetimi merkezi yönetimin elindedir. Gelir vergisinde yerel yönetimlerin alacağı oran yılda %40’tır.

İkincisi, normatif yardımlar; (okullarda okuyan öğrenci sayısı, hastanede yatan hasta sayısı, gibi) Belediyeler bu kriterlere göre destek alırlar, ancak aldıkları bu fonları nereye tahsis edecekleri konusunda kendilerini bağlayıcı bir kural yoktur . Uygulamada bu yardımların en büyük miktarı eğitim kriterine dayalı olarak ,ikinci en büyük miktar ise sosyal refah görevleriyle ilgili kriterler temel alınarak dağıtılmaktadır.Üçüncüsü, koşullu yardımlar; bu yardımların i yatırım amaçlıdır.Yıllık olarak parlamento tarafından tanımlanan öncelikli alanlarda belediyelerin yatırımlarını (temiz su temini, kanalizasyon, eğitim ve sağlıkla ilgili) desteklerdir. Diğer yardım ise özel yardımlardan oluşur.

Görüldüğü gibi Köy Belediyelerinin yetki ve sorumlulukları Türk yerel  yönetim sitemi içinde köy oluşumlarından daha iyi durumdadır. Her ne kadar Türk Yerel yönetim sisteminde köyler tüzel kişiliğe sahip olsalar bile genel bütçeden pay almadıkları için daha çok merkezi sistem içinden hizmet almaktadırlar. Oysa ki Macaristan Köy yerel sistemi Köy gelirlerinden %60 pay almakta ve yerel vergileri oluşturan kalemler Köy Belediyelerinin meclislerine bırakılmaktadır. Macaristan yerel yönetim sistemi daha çok Avrupa Yerel Özerklik Şartına göre şekillenmektedir. Köy Belediyeleri, ilçe, kent ve il Belediyeleri ile aynı yetki ve sorumluluk içinde görev yapmaktadır.  Macaristan köy yapısı Türkiye köylerine oranla daha toplu yapıya sahiptir. Nüfus oranları daha dengeli ve en az köy nüfusu 300 sınırına dayandırılmıştır. Buna karşılık Türk yerel yönetiminde 18.201 köyün 110 tanesi on nüfusun altında, 5. 012 tanesi yüz nüfusun altında, toplamda 250 nüfusun altında 11 063 köy bulunmaktadır. 250-1500 nüfusu olan köylerimizin sayısı 6.811, 1501 üzeri nüfusu olan köylerimizin sayısı ise 327’dir. Bu da göstermektedir ki; köylerimiz dağınık yerleşkelerden oluşmaktadır. Macaristan  daha çok ovalardan oluşmakta ve arazi yapıları kişi başına düşen hektar miktarı oldukça yüksektir. Tarımla uğraşan kesim genel nüfusun %2.5’idir. Yani toplam 300 bin kişi tarımla gelirini temin etmektedir. Kişi başına yüksek hektar miktarı tarımın verimini artırmakta ve kalitesini yükselmektedir. Köylerde sosyal yaşam gelişmiş durumdadır. Eğlenceden sanata, alt yapı hizmetlerinden üst yapı hizmetlerine bir çok alanda şehir hayatını aratmayacak yapıda köyler bulunmaktadır.  Türkiye yerel sistemi içinde köylerin her geçen yıl göç verdiği düşünüldüğünde ve arazi intikallerinden yani veraset ilanı kanununu nedeniyle küçülen arazi yapıları ve küçülen bu arazi yapılarına uygulanan alan bazlı destek programları  Türk tarımını daha da çok göçe sevk etmektedir. Yerel yönetimler içinde Türk yerel yönetiminin en alt birimi olan köylerimizin yeni bir statüye kazandırmak artık kaçınılmaz olmuştur. Mutlaka yeni köy kanununun çıkarılması yerel yönetimlerin Avrupa standartlarına getirilmesinde önemli rol oynayacaktır.

MACARİSTAN’DA YEREL YÖNETİMLERE GENEL BAKIŞ

Buna göre; 15 bölümden oluşan Macaristan Anayasanın 9. bölümü yerel  yönetimler başlığı altında, yerel yönetimleri düzenlemektedir.

Madde 41: Macaristan Cumhuriyeti başkent, iller, kentler ve topluluklara (köyler) bölünür. Başkent ilçelere bölünür. Kentlerde de ilçeler oluşturulabilir.

Madde 42: Bu birimlerde yaşayan yerel seçmen toplulukları yerel işleri özgürce yönetmek hakkına sahiptir. Yerel yönetimler, yerel kamusal işleri yöneten ve kamu gücünü yerel nüfusun çıkarlarına kullanan bağımsız ve demokratik birimlerdir.

Madde 43: Bütün yerel yönetimler temel haklar açısından eşittir. Bununla beraber yerel yönetimlerin görevleri farklılık gösterebilir. Yerel yönetimlerin hakları ve görevleri yasa ile düzenlenir. Anayasa tarafından tüm yerel yönetimlere mah-keme kararlarına karşı Anayasa mahkemesine temyize gitme hakkı verilmiştir.

Madde 44: Seçmenler, yerel referandum yoluyla ve seçimle oluşturdukları temsilci organlar aracılığıyla yerel yönetim hakkını kullanırlar. Ara dönem seçimleri hariç, yerel temsilci organların üyeleri dört yıllığına seçilir.

a) Yerel temsilci organ (Belediye Meclisi), yerel yönetime bırakılan işleri düzenler ve yönetir. Belediye mülkiyeti üzerinde mülkiyet hakları sahibi haklarını kullanır, yerel yönetim gelirlerini yönetir, sözleşmeler yapar. Yasaların belirlediği çerçevede, yerel vergi ve ücretler için oranları belirler. Yasaların belirlediği çerçevede örgütünü kurar ve çalışma usulü ile kuralları belirler.  Anayasa ile yerel yönetimlere verilen önemli haklardan birisi de, yerel temsilci organlar, diğer yerel temsilci organlarla serbestçe birleşebilir ve çıkarlarını korumak için yerel yönetim birlikleri oluşturabilir. Diğer ülkelerin yerel yönetimleriyle işbirliği yapabilir ve uluslararası yerel yönetim birliklerine üye olabilir.

b)Belediye meclisinin başı belediye başkanıdır. Meclis komiteler seçebilir ve bürolar kurabilir. Belediye başkanı, belediye ile ilgili zorunlu görevlerine ek olarak, bir yasa ya da yasaya dayanan bir hükümet kararnamesi ile olanak sağlandığı takdirde, istisnai olarak idari görevler üstlenebilir .

c)Yerel yönetimler yasası, parlamento üyelerinin üçte iki çoğunluk oyu ile çıkarılır. Yerel yönetimlere tanınan temel haklarda yapılacak sınırlandırmalarda da  aynı oy koşulu geçerlidir. Şeklinde düzenlenmiştir.

ÜST BELEDİYELERİN GENEL YAPISI

Nüfusu 10 binden yukarı olan yerleşim yerlerinde daha farklı seçim sistemi uygulanmaktadır. Temsilcilerin yarısı parti listesinden diğer yarısı ise bağımsız adaylardan seçilmektedir. Nüfusu 25 bine kadar olan yerlerde 9 partili 10 bağımsız, 50 bine kadar olan yerlerde 14 partili 15 bağımsız, 75 bine kadar olan yerlerde 15 partili 16 bağımsız seçilmektedir. 75 bini aşan yerleşim yerlerinde her 10 bin kişi için 1 üye şeklinde temsilci eklenmektedir.

Başkent Budapeşte Belediyesi seçimleri için ayrı bir statü uygulanmaktadır. Buna göre il meclisinde yer alanlarda 66 üye parti listelerinden 23 üye ise bağlı ilçelerin temsilcilerinden oluşmaktadır.

19 il yönetimi ;Yerel yönetimlerin orta kademesini il yönetimi oluşturur, aynı zamanda bölgesel yönetim kademesidir. İllerin ana fonksiyonu, ildeki belediyelerin mali durumlarından ya da diğer sebeplerden dolayı veremedikleri kamu hizmetlerini sağlamaktır. Kanunlarda yazılı zorunlu görevleri yerine getirir. Bunlar: Ortaöğretim, mesleki eğitim ve öğrenci yurtların inşası, kültürel varlıkların korunması, kütüphane hizmetleri, çocuk ve gençlere yönelik hizmetler, özel sağlık hizmetleri, sosyal hizmetlerin bölgesel koordinasyonu, mekânsal planlama ve koruma hizmetlerinin koordinasyonu, turizme yönelik hizmetler il yönetiminin karar organıdır. Üyeleri dört yıllık dönem için doğrudan halk tarafından seçilir. İl genel meclisinin başkanı, üyeler arasından, üyeler tarafından gizli oyla seçilir. Başkan il yönetimini, temsil eder ve ilin yürütme organıdır. İlde bir yerel yönetim ofisi bulunur ve başında belediyelerde olduğu gibi bir noter  bulunur. Noter, genel meclis tarafından atanır. Teknik ve idari işleri ilde yürütür.

İller, sınırları içinde yer alan diğer belediye ve köylerle üst hiyerarşik yetkilere sahip değillerdir. İl yönetimleri, Belediyelerin üstlenmek istemedikleri görev ve yetkileri devredebileceği ikincil birimler olarak düzenlenmiştir. Hem il hem de köy-kent Belediyeleri üzerinde yönetsel denetim ‘’kamu yönetimi ofisleri’’(bölge valisi) yargı ve Sayıştay olmak üzere üç birim tarafından gerçekleştirilmektedir. Kamu yönetim ofisleri sekiz bölgede örgütlenmişlerdir. Bölge, devletin taşra örgütlenmesinden oluşan, seçilmiş organları bulunmayan, Belediyelerin aldığı kararların yasalara uygunluğunu denetleyen yönetsel birimlerdir.  Kamu yönetim ofisleri(Bölge valileri) Başbakan tavsiyesi üzerine Cumhurbaşkanı tarafından atanmakta ve içişleri bakanlığına bağlı olarak çalışmaktadır.